Όταν κάνουμε το σωστό, το κάνουμε επειδή το σκεφτήκαμε, ή επειδή το νιώσαμε; Μια σύγχρονη φιλοσοφική μελέτη δείχνει ότι, ιδίως όταν τα διακυβεύματα είναι υψηλά, τα συναισθήματά μας έχουν τον τελευταίο λόγο.
Πότε ήταν η τελευταία φορά που κάνατε κάτι ξεκάθαρα ηθικό; Ίσως κρατήσατε την πόρτα ανοιχτή για κάποιον, ίσως αφιερώσατε χρόνο και ενέργεια για να στηρίξετε έναν συνάνθρωπο που είχε ανάγκη. Αν σταθείτε για λίγο σε εκείνη τη στιγμή, ένα ερώτημα προκύπτει σχεδόν αυτόματα: γιατί το κάνατε; Ήταν μια συνειδητή απόφαση βασισμένη σε αρχές ή μια αυθόρμητη συναισθηματική παρόρμηση;
Το ερώτημα αυτό βρίσκεται στον πυρήνα μιας παλιάς φιλοσοφικής διαμάχης. Από τη μία πλευρά βρίσκονται όσοι πιστεύουν ότι η ηθική συμπεριφορά πηγάζει από τη λογική και τις πεποιθήσεις μας. Από την άλλη, εκείνοι που υποστηρίζουν ότι το συναίσθημα είναι η πραγματική κινητήριος δύναμη της ηθικής πράξης.
Η πρόκληση του Ντέιβιντ Χιουμ
Ήδη από τον 18ο αιώνα, ο Σκωτσέζος φιλόσοφος Ντέιβιντ Χιουμ διατύπωσε μια προκλητική θέση: ότι «η λογική είναι δούλη των παθών». Εν ολίγοις, υποστήριζε ότι δεν δρούμε ηθικά επειδή το συμπεράναμε λογικά, αλλά επειδή το θέλουμε συναισθηματικά. Οι ηθικές μας πεποιθήσεις, από μόνες τους, δεν μας κινούν, χρειάζονται το συναίσθημα για να αποκτήσουν δύναμη, έλεγε.
Η άποψη αυτή προκάλεσε –και εξακολουθεί να προκαλεί– έντονες αντιδράσεις. Πολλοί φιλόσοφοι υποστήριξαν ότι οι ηθικές πεποιθήσεις έχουν εγγενή κινητήρια ισχύ: δεν κακοποιώ ένα ζώο, όχι απλώς επειδή νιώθω αποστροφή για την πράξη, αλλά επειδή πιστεύω ότι είναι λάθος.
Τι δείχνουν τα δεδομένα
Ο σύγχρονος φιλόσοφος Ροδρίγο Ντίας επιχείρησε να φωτίσει αυτή τη διαμάχη όχι μόνο θεωρητικά, αλλά και εμπειρικά. Στο πρόσφατο ερευνητικό του έργο, αξιοποίησε δεδομένα από πειράματα που εξετάζουν πραγματική ανθρώπινη συμπεριφορά.
Σε μία μελέτη, οι ερευνητές εξέτασαν γιατί οι άνθρωποι τήρησαν -ή όχι- τα υγειονομικά μέτρα κατά τη διάρκεια των lockdown της πανδημίας. Συμμορφώθηκαν επειδή πίστευαν ότι ήταν ηθικά σωστό να προστατεύσουν τους ευάλωτους ή επειδή φοβήθηκαν τις συνέπειες και την προσωπική επιβάρυνση;
Τα αποτελέσματα ήταν αποκαλυπτικά: όταν λήφθηκαν υπόψη τόσο οι ηθικές πεποιθήσεις, όσο και τα συναισθήματα, μόνο τα δεύτερα φάνηκαν να επηρεάζουν ουσιαστικά τη συμπεριφορά. Η λογική ακολούθησε το συναίσθημα, όπως θα έλεγε ο Χιουμ.
Όταν τα διακυβεύματα αυξάνονται
Ακόμη πιο ενδιαφέροντα ήταν τα ευρήματα από ένα δεύτερο πείραμα, βασισμένο στο γνωστό «Παιχνίδι του Δικτάτορα». Οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να μοιραστούν χρήματα με έναν άγνωστο, πρώτα σε ένα σενάριο χαμηλού κέρδους και μετά σε ένα υψηλού.
Όταν το ποσό ήταν μικρό, οι αποφάσεις τους έμοιαζαν να καθοδηγούνται περισσότερο από αφηρημένες αρχές δικαιοσύνης. Όταν όμως τα ποσά αυξήθηκαν σημαντικά, τα συναισθήματα –όπως η απληστία, η ενοχή ή η ενσυναίσθηση– πήραν το τιμόνι.
Το συμπέρασμα; Όσο μεγαλύτερο το κόστος ή το όφελος, τόσο πιο πιθανό είναι η λογική να υποχωρεί μπροστά στο συναίσθημα.
Μια λιγότερο «ορθολογική» εικόνα του ανθρώπου
Η έρευνα του Ντίας δεν κλείνει οριστικά τη φιλοσοφική συζήτηση, αλλά γέρνει αισθητά την πλάστιγγα. Οι ηθικές μας πεποιθήσεις φαίνεται να αποκτούν κινητήρια δύναμη, μόνο όταν συνοδεύονται από τα κατάλληλα συναισθήματα.
Αυτό δεν μας μετατρέπει σε εγωιστές, ούτε ακυρώνει την ηθική. Αντίθετα, δείχνει ότι μπορούμε να κινούμαστε από βαθιά, αυθεντικά συναισθήματα φροντίδας και αλληλεγγύης. Απλώς, ίσως δεν είμαστε τόσο ψυχρά λογικά όντα όσο μας αρέσει να πιστεύουμε.
Η ηθική, τελικά, μοιάζει λιγότερο με μαθηματικό συλλογισμό και περισσότερο με ανθρώπινη εμπειρία: ένα κράμα σκέψης και συναισθήματος, όπου, ιδίως σε κρίσιμες στιγμές, η καρδιά συνήθως προηγείται του νου.