Στα τέλη του 16ου αιώνα, στο απόγειο της παγκόσμιας ισχύος της, η Ισπανία επεξεργάστηκε ένα από τα πιο φιλόδοξα -και παράλογα- σχέδια στην ιστορία των αυτοκρατοριών: την κατάκτηση της Κίνας, όχι ως αυτοσκοπό, αλλά ως στρατηγικό κρίκο για να περικυκλώσει την Ευρασία και να πετύχει τελική συντριβή των Οθωμανών. Το σχέδιο δεν υλοποιήθηκε ποτέ, αλλά αποκαλύπτει πόσο εύκολα η αυτοκρατορική αυτοπεποίθηση μετατρέπεται σε ύβρη.
Φανταστείτε ταυρομαχίες στο Πεκίνο, Κινέζους στρατιώτες να πολεμούν υπό ισπανικές σημαίες και μια αυτοκρατορία των Αψβούργων που εκτείνεται αδιάκοπα από τη Μαδρίτη έως την Άπω Ανατολή. Όσο εξωφρενικό κι αν ακούγεται σήμερα, αυτό ακριβώς οραματίζονταν ορισμένοι αξιωματούχοι, ιεραπόστολοι και στρατηγιστές της ισπανικής μοναρχίας στα τέλη του 16ου αιώνα. Το όραμα έμεινε γνωστό ως La Empresa de China -«Η Επιχείρηση της Κίνας».
Το σχέδιο γεννήθηκε σε μια ιστορική στιγμή που ευνοούσε τις υπερβολές. Από τις αρχές του 16ου αιώνα, η Ισπανία είχε καταγράψει μια αλληλουχία εντυπωσιακών επιτυχιών που έμοιαζαν σχεδόν μεταφυσικές. Ο Χριστόφορος Κολόμβος «ανακάλυψε» την Αμερική το 1492, ο Ερνάν Κορτές κατέλυσε την αυτοκρατορία των Αζτέκων το 1521 και ο Φρανθίσκο Πιθάρο συνέτριψε τους Ίνκας το 1533. Λίγες εκατοντάδες Ευρωπαίοι κατάφεραν να υποτάξουν πολιτισμούς εκατομμυρίων ανθρώπων.
Για πολλούς στην ισπανική αυλή αυτές οι νίκες δεν ήταν απλώς στρατιωτικά κατορθώματα, αλλά αποδείξεις θεϊκής εύνοιας. Αν η Ισπανία είχε καταφέρει τα αδιανόητα στον Νέο Κόσμο, γιατί να μη μπορέσει να επαναλάβει το εγχείρημα στην Ασία;
Η Ασία ως επόμενο σύνορο
Η ισπανική παρουσία στην Ασία είχε ήδη αρχίσει να εδραιώνεται. Στη δεκαετία του 1540, Ισπανοί εξερευνητές έφτασαν στις Φιλιππίνες, τις οποίες βάφτισαν προς τιμήν του διαδόχου του θρόνου, Φιλίππου Β΄.
Το 1571, με την κατάληψη της Μανίλα, η Ισπανία δημιούργησε ένα κρίσιμο εμπορικό σταυροδρόμι: εκεί συναντιόταν το ασήμι της Αμερικής με τα κινεζικά μετάξια, την πορσελάνη και τα μπαχαρικά της Ανατολής.
Η καθοριστική καμπή ήρθε το 1580, όταν η Ισπανία απορρόφησε την Πορτογαλία. Μαζί με το πορτογαλικό στέμμα, η Μαδρίτη κληρονόμησε και το Μακάο, τη μοναδική ευρωπαϊκή αποικία στην κινεζική ενδοχώρα. Για πρώτη φορά, η Κίνα έπαψε να είναι ένας μακρινός, μυθικός κόσμος. Βρισκόταν πια, έστω και οριακά, εντός της ισπανικής ακτίνας δράσης.
Η Κίνα μέσα από ισπανικά μάτια
Κατά τη διάρκεια αυτών των δεκαετιών, η ισπανική αυλή δεχόταν έναν καταιγισμό αναφορών από κυβερνήτες, εμπόρους και κυρίως Ιησουίτες ιεραποστόλους. Οι περιγραφές παρουσίαζαν την Κίνα ως έναν απέραντο, πλούσιο αλλά εσωτερικά εύθραυστο κόσμο.
Σε πολλές από αυτές τις αναφορές, η αυτοκρατορία των Μινγκ έμοιαζε λιγότερο με πανίσχυρο κράτος και περισσότερο με έναν «ώριμο καρπό» έτοιμο να πέσει.
Αυτό το μείγμα άγνοιας, υπεραισιοδοξίας και στρατηγικής αυταπάτης γέννησε μια σειρά από ιδέες για το πώς η Ισπανία θα μπορούσε να «εμπλακεί» με την Κίνα, από ειρηνική διπλωματία έως πλήρους κλίμακας εισβολή. Το 1588, όλες αυτές οι ιδέες συγχωνεύτηκαν σε ένα ενιαίο, φιλόδοξο σχέδιο κατάκτησης.
Το σχέδιο της παγκόσμιας περικύκλωσης
Σύμφωνα με το πιο αισιόδοξο σενάριο, μια ισπανοπορτογαλική αρμάδα δεκάδων χιλιάδων ανδρών θα αναχωρούσε από τις Φιλιππίνες.
Πρώτος στόχος: η κατάληψη στρατηγικών λιμανιών στις νότιες κινεζικές επαρχίες Γκουανγκντόνγκ και Φουτζιάν. Από εκεί, οι δυνάμεις θα προέλαυναν προς το εσωτερικό.
Το επόμενο στάδιο θύμιζε τις αστραπιαίες εκστρατείες στην Αμερική. Οι Ιβηρικοί στρατοί, ενδεχομένως με τη βοήθεια Ιαπώνων συμμάχων, θα βάδιζαν προς το Πεκίνο. Η κατάληψη της πρωτεύουσας θα οδηγούσε στην επιβολή ενός καθεστώτος-μαριονέτας, με τον αυτοκράτορα Ουανλί σε ρόλο διακοσμητικού ηγεμόνα.
Θα ακολουθούσε η «ειρηνική» φάση: μαζικοί προσηλυτισμοί, διασταυρώσεις πληθυσμών και η δημιουργία μιας μικτής ελίτ πιστής στο ισπανικό στέμμα. Οι Ιησουίτες θα λειτουργούσαν όχι μόνο ως ιεραπόστολοι, αλλά και ως πράκτορες πληροφοριών και διοικητικοί μεσολαβητές.
Το τελικό όραμα ήταν σχεδόν αποκαλυπτικό: μια σινοϊσπανική αυτοκρατορία που θα παρήγαγε στρατιώτες και πόρους σε πρωτοφανή κλίμακα, επεκτεινόμενη δυτικά μέσω της Κεντρικής Ασίας.
Κάπου κοντά στην Κασπία Θάλασσα, οι δυνάμεις αυτές θα συναντούσαν τους Οθωμανούς, την ώρα που ισπανικά στρατεύματα θα επιτίθεντο από την Ευρώπη. Η οθωμανική αυτοκρατορία θα συνθλιβόταν σε μια παγκόσμια λαβίδα.
Η πραγματικότητα χτυπά την πόρτα
Στην πράξη, το σχέδιο δεν προχώρησε ποτέ πέρα από τα χαρτιά. Και όχι μόνο επειδή η Ισπανία είχε ήδη ανοίξει πάρα πολλά μέτωπα. Το 1588 ήταν επίσης η χρονιά της καταστροφής της Αήττητης Αρμάδας απέναντι στην Αγγλία και της κλιμάκωσης της εξέγερσης στις Κάτω Χώρες.
Πέρα όμως από τις συγκυρίες, υπήρχαν ανυπέρβλητα εμπόδια. Η Κίνα δεν ήταν ούτε αδύναμη, ούτε τεχνολογικά καθυστερημένη. Διέθετε τεράστιο πληθυσμό, οργανωμένη γραφειοκρατία, στρατιωτική εμπειρία και -κάτι που οι Ισπανοί συχνά ξεχνούσαν- ήταν η γενέτειρα της πυρίτιδας.
Τα γεωγραφικά, λογιστικά και οικονομικά κόστη μιας τέτοιας εκστρατείας ξεπερνούσαν κάθε ρεαλιστική δυνατότητα.
Μύθος, προπαγάνδα και πραγματική πολιτική
Σύγχρονοι ιστορικοί, όπως η Birgit Tremml-Werner, επισημαίνουν ότι η Empresa de China λειτούργησε κυρίως ως ρητορικό εργαλείο. Περισσότερο από πολεμικό σχέδιο, ήταν ένας τρόπος πίεσης και διαπραγμάτευσης στο πλαίσιο εμπορικών, διπλωματικών και ιεραποστολικών σχέσεων.
Τα αρχεία δείχνουν ότι η Μαδρίτη, ξανά και ξανά, επέλεγε την πραγματιστική οδό: εμπόριο αντί για κατάκτηση, επιρροή αντί για άμεση κυριαρχία.
Η «Επιχείρηση της Κίνας» έμεινε τελικά μια αυτοκρατορική φαντασίωση, περιορισμένη από την ίδια την πραγματικότητα που προσπαθούσε να αγνοήσει.
Ένα διαχρονικό δίδαγμα
Ως ιστορικό «τί θα είχε γίνει εάν...», η Empresa de China προσφέρει ένα πολύτιμο μάθημα. Δείχνει πώς ακόμη και οι ισχυρότερες αυτοκρατορίες μπορεί να παρασυρθούν από την ίδια τους την επιτυχία, μπερδεύοντας τη φιλοδοξία με τη δυνατότητα.
Και υπενθυμίζει ότι, τόσο στη γεωπολιτική, όσο και στη ζωή, αν κάτι ακούγεται υπερβολικά καλό για να είναι αληθινό, σχεδόν πάντα δεν είναι.
Α.Ν