Τι κάνει κάποιον πραγματικά «καλό»; Γιατί ορισμένοι άνθρωποι μοιάζουν να λειτουργούν αποκλειστικά με γνώμονα το ατομικό συμφέρον τους, ενώ άλλοι επιμένουν να ακολουθούν το ηθικά ορθό, ακόμη κι όταν είναι άβολο ή κοινωνικά δυσάρεστο;
Η ηθική μπορεί να είναι βαθιά υποκειμενική και εξαρτημένη από το πλαίσιο. Κι όμως, εδώ και δεκαετίες ψυχολόγοι προσπαθούν να αποκωδικοποιήσουν τι κρύβεται πίσω από την ηθική συμπεριφορά. Ένας από τους πρώτους ήταν ο Λόρενς Κόλμπεργκ, ο οποίος ανέπτυξε ένα εντυπωσιακά επιδραστικό, αν και ατελές, πλαίσιο έξι σταδίων ηθικής ανάπτυξης.
Σύμφωνα με τον Κόλμπεργκ, οι άνθρωποι περνάμε (ή δεν περνάμε) από αυτά τα έξι στάδια καθώς ωριμάζουμε, εξελίσσοντας προοδευτικά μια όλο και πιο σύνθετη ηθική σκέψη.
Τα στάδια οργανώνονται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: προ-συμβατική, συμβατική και μετα-συμβατική ηθικότητα.
Προ-συμβατική ηθικότητα
Στάδιο 1: Αποφυγή τιμωρίας
Εδώ η ηθική είναι απλή: το "κακό" είναι αυτό που τιμωρείται. Κλέβεις αυτοκίνητο, πας φυλακή - άρα δεν κλέβεις.
Δεν υπάρχει αντίληψη για το πώς οι πράξεις επηρεάζουν άλλους, ούτε κάποια ουσιαστική κατανόηση του «σωστού».
Η εξουσία γίνεται σεβαστή μόνο όσο μπορεί να επιβάλει ποινές.
Είναι το στάδιο των μικρών παιδιών, αλλά και ορισμένων ενηλίκων, που δυστυχώς μένουν για πάντα εκεί.
Στάδιο 2: Τι κερδίζω από αυτό;
Η μεγάλη «ανακάλυψη» εδώ είναι πως και οι άλλοι έχουν ανάγκες, αλλά μόνο στον βαθμό που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για προσωπικό όφελος.
Η ηθική γίνεται συναλλαγή: το σωστό είναι αυτό που ανταμείβεται.
Παιδιά συχνά λειτουργούν έτσι, αλλά και αρκετοί ενήλικες, ιδίως στην πολιτική.
Συμβατική ηθικότητα
Στάδιο 3: Η κοινωνία αποφασίζει τι είναι σωστό
Σε αυτό το στάδιο, η γνώμη των άλλων αποκτά βαρύτητα. Το «καλό» εξαρτάται από το κοινωνικό βλέμμα.
Οι άνθρωποι επιδιώκουν να φαίνονται ηθικοί, γιατί αυτό φέρνει θετικότερες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις.
Γι’ αυτό και ονομάζεται και «στάδιο του καλού παιδιού».
Παρά την πρόοδο, το κίνητρο παραμένει εν μέρει εγωκεντρικό.
Στάδιο 4: Η κοινωνική συνοχή πρέπει να διατηρηθεί
Ένα άλμα ωριμότητας: ο άνθρωπος κατανοεί ότι ο νόμος και οι κανόνες δεν υπάρχουν μόνο για να τον κρίνουν οι άλλοι, αλλά για να διατηρείται η κοινωνική τάξη και συνοχή.
Η ηθική ταυτίζεται με τη λειτουργία της κοινωνίας. Αν ένας παραβεί τον νόμο, θα τον παραβούν όλοι - και το σύστημα θα καταρρεύσει.
Σύμφωνα με τον Κόλμπεργκ, οι περισσότεροι ενήλικες μένουν εδώ.
Μετα-συμβατική ηθικότητα
Στάδιο 5: Οι νόμοι υπηρετούν το κοινό καλό
Για πρώτη φορά, ο νόμος διαχωρίζεται από την ηθική.
Ο άνθρωπος αναγνωρίζει ότι οι νόμοι είναι κοινωνικά συμβόλαια, όχι απόλυτες αλήθειες.
Ιδανικά, οι νόμοι εξυπηρετούν το συλλογικό συμφέρον, αλλά δεν είναι τέλειοι και μπορεί να χρειάζονται αλλαγή.
Σε αντίθεση με το στάδιο 4, ο άνθρωπος εδώ αποδέχεται ότι διαφορετικοί άνθρωποι έχουν διαφορετικές αξίες και οι θεσμοί πρέπει να τους συμπεριλαμβάνουν όλους.
Η σύγχρονη Δημοκρατία βασίζεται σε αυτή τη στάθμη ηθικής σκέψης.
Στάδιο 6: Παγκόσμιες αρχές
Το στάδιο αυτό σπανίως επιτυγχάνεται. Ο άνθρωπος έχει αναπτύξει ένα πλήρες προσωπικό σύστημα ηθικών αρχών - δικαιοσύνη, ισότητα, δικαιώματα.
Δεν χρειάζεται νόμους για να ρυθμίσει τη συμπεριφορά του. Απλώς κάνει το σωστό.
Αν ο νόμος είναι άδικος; Είναι ηθικό του καθήκον να τον παραβεί.
Εδώ, η ηθική δεν αφορά το συμφέρον, την τιμωρία, τη νομιμότητα ή την κοινωνική αναγνώριση. Είναι καθαρή αρχή.
Τα όρια του μοντέλου
Παρά την αξία του, το πλαίσιο του Κόλμπεργκ έχει δεχθεί κριτική, καθώς:
- Οι συμμετέχοντες τοποθετήθηκαν στα στάδια απαντώντας σε υποθετικά διλήμματα, όχι σε πραγματικές πράξεις.
- Η έρευνα υποτιμά τον ρόλο της διαισθητικής ηθικής. Οι άνθρωποι συχνά ενεργούν πρώτα και δικαιολογούν μετά.
- Το μοντέλο εστιάζει υπερβολικά στη δικαιοσύνη και λιγότερο σε άλλες ηθικές αξίες.
- Δεν λειτουργεί το ίδιο καλά σε όλες τις κουλτούρες.
- Η αρχική έρευνα βασίστηκε αποκλειστικά σε άνδρες. Ο Κόλμπεργκ μάλιστα υποστήριξε πως οι γυναίκες «κολλούν» στο στάδιο 3, θέση που αμφισβητήθηκε έντονα.
Παρά τις αδυναμίες του, το μοντέλο προσφέρει κάτι πολύτιμο: έναν καθρέφτη.
Μας καλεί να εξετάσουμε πού βρισκόμαστε εμείς και πώς ορίζουμε το «καλό».
Σε έναν κόσμο όπου όλοι προσπαθούν να είναι καλοί -ή τουλάχιστον να μοιάζουν καλοί- λίγη αυτογνωσία δεν βλάπτει.
Ίσως είναι το πρώτο βήμα για μια πιο ώριμη, ολοκληρωμένα ηθική στάση στη ζωή.